Роль наследия Захириддина Мухаммада Бабура в развитии восточной государственности и культуры

BOBUR – KAMOLOT TIMSOLI

2023-09-23T23:15:43+05:00

Maqolada Zahiriddin Muhammad Boburning shaxs, shoir va olim sifatidagi fazilatlari “Boburnoma”, “Boburshohning o‘g‘li Humoyunga maxfiy vasiyatnomasi”, Hasanxoja Nisoriyning “Muzakkiri ahbob” tazkirasi, Boburning lirik she’rlari asosida tahlil etilgan. Ushbu mavzuga doir o‘zbek va dunyo olimlari tadqiqotlaridagi qarashlarga munosabat bildirilgan. Buyuk siymo fazilatlarining axloqiy-ma’naviy asoslari va bugungi kun uchun ahamiyatiga doir xulosalar chiqarilgan.

BABUR’S TIMURID SULTANATE

2023-09-25T15:13:06+05:00

This article discusses the historical neglect of Babur, the founder of the Babur Empire in South Asia, and the recent resurgence of interest in his role due to political and religious controversies. Historically, scholars have focused on his son Akbar as the empire's founder, largely ignoring Babur's heritage and his reign's early years. However, in 1992, the destruction of the Babri Masjid mosque in Ayodhya by Hindu revivalists sparked renewed interest in Babur's Indian conquest. These individuals claimed that Babur intentionally built the mosque on the site of a Hindu temple to assert his militant religious intent in Islamizing Hindustan. This article argues that Babur's invasion of North India was not driven by religious crusade but by a desire to establish a Timurid empire in the prosperous North Indian region. Despite evidence to the contrary, Hindu nationalist rhetoric continues to promote the idea of Babur's evangelical mission, making scholarly analysis of this issue crucial in twenty-first century India. Fortunately, Babur's autobiography provides valuable insights into his motives, policies, and actions, offering a unique perspective on his Turco-Mongol society, Persianized culture, and Timurid political career.

GLOBAL/KÜRESEL BİR LİDER PORTRESİ: BABÜR ŞAH

2023-09-23T23:05:41+05:00

İnsanlık tarihinde birçok devlet başkanı, kral, sultan, padişah, emir, şah, hakan yaşamıştır. Globalleşme çağından maziye bakıldığında küresel vasıflara sahip, kuşatıcı liderlerin az sayıda oldukları görülür. Şahsiyeti gelişmiş, stratejik dehaya, akla güzel ahlak ile sahip olan, üstün yetenekleri aynı anda taşıyan, farklı unsurları hakkaniyetle yöneten, adaletle hükmeden, zulümden uzak duran, toplumu, insanları geliştiren, şehirleri mamur eden, sevgi, merhamet gibi erdemlerle muttasıf liderler arandığında Zahirü’d-din Muhammed Babür Şah Gazi’nin çok önde olduğu anlaşılır. Babür Şah asırlar boyunca büyük bir medeniyeti sürdüren Hindistan topraklarının kaderini, Asya’nın tarihini değiştiren Müslüman Türk-Hind İmparatorluğunun müessisidir. Küreselleşme çağında insan ilişkileri, kültürlerarası etkileşim, farklılıkların birlikte yaşaması, çok kültürlü toplumların çoğalması ile insanlık yeni bir devreyi idrak etmektedir. Babür Şah asırlar önce Maveraünnehir’den Hindistan coğrafyasına intikal ederek adeta globalleşme çağının gerçekleriyle o dönem yüzleşmiş, farklı din, ırk, kültür ve aidiyeti taşıyan insanları barış, huzur, adalet içerisinde yönetmiştir. Toplumu geliştirmiş, refahı tabana yaymış, sosyal devleti tesis etmiş, sömürüden uzak durmuştur. Ülkenin kaynaklarını başka yerlere taşımamış, çalmamış, kendisine hiçbir şey almamış, kazanımları, varlığı, kaynakları o topraklara yatırım ve hizmet olarak harcamıştır. Globalleşme çağını yaşayan insanlığa ve toplumlara örnek küresel bir lider, devlet başkanı vasıflarını Babür Şah’ta rahatlıkla görmek ve insanlığa sunmak mümkündür.

ТАQDIR, TАRIX VА TАSVIR (Bоburning g‘aroyib tаqdiri, tаrixi vа tаsviri)

2023-09-24T08:00:52+05:00

Ushbu maqolada XVI asr boshlarida Kobul (Afg‘oniston) va Hindiston (Pokiston va Hindiston) hudududa ulkan saltanatga asos solgan buyuk o‘zbek shoiri va olimi, mashhur davlat arbobi Zаhiriddin Muhammad Bоburning g‘аroyib hayoti, tаrixi va tasvirining o‘z zamondoshlari, tarixchilar, musavvirlar va olimlar tomonidan buyuk davlat arbobi sifatida o‘rganish masalalari va istiqbolli ilmiy yonalishlar tadqiq etildi.

BOBURIYLAR DAVLATIDA YERGA EGALIK QILISHNING JOGIRDORLIK TIZIMI

2023-09-23T22:49:18+05:00

Ushbu maqolada Buyuk Boburiylar davlati hududida yerga egalik qilishning jogirdorlik tizimi haqida qisqacha ilmiy ma’lumotlar berilgan. Buyuk Boburiylar davlatining asoschisi Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530) Movarounnahrni tark etganidan soʻng 1504 yili Kobulda mustahkam oʻrnashib oladi va asta-sekin oʻz davlati sarhadlarini kengaytirib borgan. Shimolda Balx va gʻarbda Qandahorni ham oʻz tasarrufiga kiritganidan soʻng Bobur Hindistonni egallash uchun harakat qilgan. 1526-yili Panipat jangida Dehli sultoni Ibrohim Loʻdiy ustidan gʻolib chiqqan Bobur podshoh oʻz davlati poytaxtini Kobuldan Agaraga koʻchiradi.
Bobur podshoh Hindistonda oʻzidan avvalgi musulmon hukmdorlat tomonidan qoʻllanilgan “iqta” tizimidan voz kechib yangicha “jogir” shaklini joriy ettirgan. Bobur podshohning oʻgli Humoyun ham otasi siyosatini davom ettirgan. Ammo Boburning vafor etishi va Humoyunning Dehli taxtini tashlab chiqichi jogirlik tizimining mustahkam saqlanib qolinishini ta’minlay olmagan. Boburiyzoda Akbar podshoh va Jahongir podshohlar Bobur boshlab bergan jogirlikni keng qoʻllashga erishganlar.

BOBUR HAYOTI, E’TIQODI VA IJODIDA TASAVVUFNING O‘RNI VA AHAMIYATI

2023-09-24T07:51:57+05:00

Ma’ruzada Bobur hayoti va e’tiqodida tasavvufning o‘rni va ahamiyati “Boburnoma” va boshqa mualliflarning ayrim asarlariga suyangan holda yoritilgan. Shu tariqa uning tasavvuf vakillariga muayyan munosabati aniqlangan. Shuningdek, naqshbandiya tariqati shayxlarining buyuk shoh va shoir hayotida tutgan muhim o‘rni ilmiy dalillar asosida isbotlangan.

ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBURNING TABIATSHUNOSLIKKA OID QARASHLARI

2023-09-23T22:35:28+05:00

Ushbu maqolada Zahiriddin Muhammad Boburning tabiatshunos olim va sayyoh sifatida o‘zi kuzatgan hududlarning geografik tuzilishi, o‘simlik va hayvonot olami to‘g‘risidagi ma’lumotlarni “Boburnoma” asarida yoritilishi bayon etilgan.

AFG‘ONISTONDAGI “BOBUR” BOG‘INING TARIXIY VA BUGUNGI HOLATI

2023-09-24T07:44:15+05:00

Ushbu maqola buyuk shoh va shoir Zahiriddin Muhammad Boburning Kobulda qurdirgan Bobur bog‘i nomli bog‘i haqida. Bobur bog‘ining Afg‘oniston xalqi va hukumati ongida bo‘lgan ahamiyati, Kobul mintaqasining qisqa tarixi, Zahiriddin Muhammad Boburning qisqa hayoti va nasl-nasabi, “Bobur” bog‘ining eski tarixi va Bobur davridagi holati hamda ushbu bog‘ning Bobur avlodlari zamonidagi o‘rni, Bobur bog‘ining Shohjahondan keyingi holati, “Bobur” bog‘idagi maqbaralar, “Bobur” bog‘idagi tarixiy maskanlar, ya’ni karvonsaroy, Bobur maqbarasi, Malika qasri, hovuz, bog‘ restorani, Shohjahon masjidi, hammom va Boloyi Jo‘ylar izohlangan. Hamda Bobur bog‘ining bugungi holati haqida ham to‘liq so‘z ketgan. Shunga binoan, yuqoridagi mavzularning har biri borasida berilgan qisqa izohlar ushbu maqolaga kiritilgan.

BOBUR QILMAGAN VASIYAT MUAMMOSI

2023-09-25T15:17:23+05:00

Ushbu maqolada Zahiriddin Muhammad Bobur haqidagi ma’lumotlarni asosli, manbalarga suyangan holda yozish kerakligi haqida mulohaza bildirilgan, xususan, Boburning vasiyati hamda xokining Kobulga keltirishi sabablari tahlil qilingan.

BABÜR ÜZERİNDEN BİR KAHRAMANLIK OKUMASI

2023-09-23T23:10:21+05:00

Kudretli Timur’un beşinci göbekten torunu olan Babür, Türkistan’da (şimdi adıyla Orta Asya’da) doğmuş, Fergana hükümdarı Ömer Şeyh Mirza’nın vefatı üzerine on iki yaşında Fergana tahtına oturmuştur. Babür’ün tahta çıktığı dönem, öz vatanında yükselmesi için gerekli şartların olmadığı bir dönemdir. Babür’ün tahta çıktığı dönemde, büyük hükümdar ve kahraman Timur’un yüz yıldan az bir zaman önce bıraktığı devlet tam anlamıyla bir kaosu yaşamaktadır. Onun başına geçtiği devlet, bir sürü mirza çatışmaları içinde her an daha çok dağılmakta, batmakta ve harap olmaktaydı. O dönem, aynı zamanda bazı güçlü komşuların Timuroğulları devletine ya da devletlerine saldırdıkları bir dönemdir. Bu şartlarda başa geçen ve iktidarını amcasıyla dayısından korumak zorunda kalan Babür, çocukluğunun ve gençliğinin bir dönemini, atası Timur’un devletini yeniden diriltmeye çalışarak geçirir. Fakat Sultan Ahmed Mirza, Sultan Mahmud Mirza, Hüseyin Baykara ve özellikle de Şiban Han gibi isimler karşısında yaşadığı güç dengesizliği, hastalıkları, maruz kaldığı ihanetler onu başarısız kılar. Sık sık yerinden yurdundan olur, açlığı ve sefaleti tadar, hayati tehlikeler atlatır. Şiban Han’ın bütün rakiplerini bertaraf ederek iktidarı tamamen ele geçirmesi, Babür’ün Türkistan’daki mücadelesini sonlandırmasına yol açar. Babür için artık Türkistan’ı terk ederek ikbali Türkistan topraklarının dışında arama zamanı gelir. Kendisine katılanlarla kurduğu büyük bir orduyla Hindikuş Dağlarını aşarak Kâbil’e yönelen Babür, 1506’da Kâbil şahı olur. Afganistan’dan sonra Belucistan ile Kuzey Hindistan’ı ele geçiren Babür, böylece büyük Babür İmparatorluğunu kurar ve bu imparatorluk, İngilizlerin Hindistan topraklarını ele geçirdikleri 19. yüzyıla kadar varlığını sürdürür. Türkistan ve Hindistan tarihinin bu önemli hükümdarının hayatı ve mücadeleleri, onu kurucu bir kahraman kimliğiyle incelenmesini gerektirir. Bu çalışmada, bir hükümdar-kahraman olan Gazi Zahirüddin Muhammed Babür doğumu, yükselişinin işaretleri, ad alması, eğitim süreci, yetim kalması, annesi ve anneannesi, yükselişi ve takip eden düşüşü, doğduğu topraklardan çıkmak zorunda kalışı, yabancı bir coğrafyada yeniden yükselişi ve yeni bir devlet ya da dünya kuruşu üzerinden ele alınıp yorumlanacaktır.

ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBURNING AFG‘ONISTONDAGI HOKIMIYATI VA OBODONCHILIK SOHASIDA AMALGA OSHIRGAN ISHLARI

2023-09-25T15:05:57+05:00

Zahiriddin Muhammad Bobur, jahon madaniyati xazinasiga keng hissa qoʻshgan ijodkordir. U o‘zining Afg‘onistondagi hokimyati zamonida ko‘plab karvonsaroy, masjid, madrasa va bog‘lar qurdirdi. Mazkur obodonchliklarning ko‘plari, Bobur o‘z zamonida va qolaversa, uning o‘g‘illari zamonida barpo etildi.

HUKMDORLARGA O‘RNAK BO‘LADIGAN, DUNYO OLIMLARI HAVAS QILADIGAN UMR E’TIROFI

2023-09-23T22:55:57+05:00

Bobur va boburiylar sulolasining dunyo madaniyati taraqqiyotidagi o‘rni ulkan tarixiy ahamiyatga ega. Maqolada Bobur va uning avlodi tomonidan amalga oshirilgan ishlarning Hindiston, Yevropa va rus olimlari tomonidan e’tirof etilishi hamda o‘rganilishi, boburiylar sulolasi vakillari hayot yo‘lining muayyan ijodkorlar asarlari uchun muhim manba sifatida xizmat qilishiga oid fikr-mulohazalar o‘z ifodasini topgan.

BOBUR – SAYYOH VA TABIATSHUNOS OLIM

2023-09-24T07:56:26+05:00

Maqolada Zahiriddin Muhammad Bobur mirzoning tabiatshunoslikka oid bilimlari haqidagi fikr-mulohazalari bayon etilgan. Qomusiy asar – “Boburnoma”dan ushbu mavzuga oid ko‘plab misollar keltirilgan. Bobur Mirzoning Movarounnahr, Afg‘oniston va Hindiston jo‘g‘rofiyasini, tabiiy boyliklarini, bu yerlardagi geologiya-seysmologiyaga oid tabiiy jarayonlarni sinchkovlik bilan o‘rgangan o‘tkir zehnli sayyoh-tabiatshunos olim ekanligini guvohi bo‘lish mumkin.

KOBULDA SHOH BO‘LMISHDUR HAZRATI BOBUR

2023-09-23T22:42:18+05:00

Qirq yetti yillik umrining chamasi yigirma besh yili Kobul bilan bog‘liq bo‘lgan Zahiruddin Muhammad Bobur XVasr oxiri va XVI asr boshlarida Kobulning shoh shoiri sifatida nom qozongan. Zahiruddin Muhammad Bobur ota tomonidan Amir Temurga, ona tomonidan Chingizxonga yetib borishiga qaramay, u o‘zining mashhur “Bobur Tuzuki” kitobida bu ikki munosabatni eslatib o‘tadi va o‘zini Turk (O‘zbek) deb ataydi. O‘zbek Bobur o‘zbek Shayboniyxondan bir necha bor magʻlubiyatga uchragach, oʻz omadini Kobulistonda sinab koʻrish maqsadida Fargʻonadan hozirgi Afg‘oniston poytaxti bo‘lmish Kobulga ketishga majbur boʻladi.
Bu yerda Kobul (Kobuliston) xalqi Boburni mamnuniyat bilan kutib oladi va Bobur Kobulning O‘zbek podshosiga aylanadi hamda u yerdan o‘z hukmronligini kengaytirish uchun Hindistongacha boradi. Bu jasur jahonshumul Turk/O‘zbek jahongiri zukko shoir, zabardast yozuvchi va kuchli hukmdor – shoh bo‘lgan. Bobur Kobulda shohlik tojini boshiga qo‘yganida 22 yoshida bo‘lgan va o‘shandan buyon Boburshoh deb atala boshlangan.

BABUR FENOMENİ

2023-09-24T07:48:14+05:00

Автор в статье рассматривает некоторые черты и особенности феномена Бабура, чья жизнь и творчество изучается, преподается и переводится на кафедре тюркoлогии Бакинского государственного университета.

“BOBURNOMA”DA ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBURNING SIYOSIY-HARBIY FAOLIYATIGA DOIR MA’LUMOTLAR (HINDISTON FATHI MISOLIDA)

2023-09-23T16:54:53+05:00

Ma’lumki, Hindistonning Panjob o‘lkasi (shu jumladan Dehli ham) 1398-yilda Amir Temur tomonidan ishg‘ol qilinib, uning davlati tarkibiga kiritilgan edi. “Temur zabt etgan o‘lkalarning qonuniy vorisi” sifatida, Zahiriddin Muhammad Bobur bu viloyatlarni “yo kuch bilan yo sulh bilan” temuriylar tasarrufi ostiga qayta kiritish maqsadida Hindistonga, Dehli sultoni Ibrohim Lo‘diyga qarshi yurish qiladi va 1526-yil 21-aprelida Panipatda jang qilib g‘alaba qozonadi.
Panipat jangi nafaqat Boburiylar hayotida balki Hindiston tarixida ham o‘ta muhim voqea bo‘lgan edi. Jahon harbiy san’at tarixidan o‘rin olgan ushbu jang Boburning buyuk sarkarda sifatidagi iqtidorini yaqqol namoyon etib, unga katta shuhrat keltirdi. Mazkur jang tufayli Amir Temur va Temuriylarning jang san’atini yana bir bor Bobur misolida, butun dunyoga namoyon etishga xizmat qildi.
Ushbu maqolada muallif tomonidan Zahiriddin Muhammad Boburning Dehli sultoni Ibrohim Lo‘diy bilan Hindistonning Panipat shahri yaqinida bo‘lib o‘tgan tarixiy jangi haqida batafsil ma’lumotlar berishga harakat qilgan. “Boburnoma” va boshqa yozma manbalarga tayangan holda, ushbu jangning kelib chiqish tarixi, sabab va oqibatlari haqida to‘xtalib o‘tgan. Maqolada keltirilgan muallif tomonidan tuzgan sxematik vositalar, o‘quvchi va tarixga qiziquvchilar uchun ushbu tarixiy jang haqida tasavvur hosil qilish imkonini beradi.

“BOBURNOMA"DAGI VAQT O‘LCHOV BIRLIKLARI LEKSEMALARINING INGLIZCHA TARJIMALARDA QAYTA TIKLANISHI

2023-09-24T14:22:26+05:00

Ushbu maqola “Boburnoma” matnidagi vaqt o‘lchov birliklarining lingvokulturologik xususiyatlariga bag‘ishlanadi. O‘lchov birliklarining tarjimasini transliteratsiya usulida berilishi hamda tarjimalarning lingvokulturologik va pragmatik xususiyatlariga alohida eʼtibor berilgan. “Boburnoma” matnidagi vaqt o‘lchov birliklarining tarjimalarda aks etishdagi muammolar va ularning tarjimalarida lingvokulturologik xususiyatlarini qayta tiklanish masalalari tahlil qilingan.

OMONIMIYA – TURKIY TILLARGA XOS SEMANTIK IMKONIYAT SIFATIDA

2023-09-24T13:41:23+05:00

Turkiy tillar qadimiy til sifatida keng semantik imkoniyatlarga ega. O‘zbek va turk tillaridagi omonimiya buning dalili sifatida xizmat qiladi. Buyuk qomusiy olimlar, mutafakkirlarning tafakkur rivojida ularning tilni o‘zlashtirish, til imkoniyatlarini anglash darajasi muhim o‘rin tutadi. Buyuk mutafakkir, shoh va shoir Zahriddin Muhammad Boburning chuqur mulohazalarida, borliqni anglash va bilish, mahorat bilan aks ettirishida til malakasi alohida ahamiyat kasb etadi.
Omonimiya til hodisasi bo‘lishi bilan bir qatorda tafakkurni o‘stirish, fikrni rivojlantirish omili sifatida qaraladi. Maqolada “Boburnoma” matnidagi omonimlar semantik jihatdan tahlil qilingan, muallifning so‘z qo‘llash va til imkoniyatlaridan foydalanish mahorati ko‘rsatib berilgan.

BOBUR MA’NAVIY-AXLOQIY RUHIYATI – YOSHLARGA IBRAT

2023-09-24T13:15:20+05:00

Maqolada Buyuk siymo Zahiriddin Muhammad Boburning ma’naviy-axloqiy ruhiyati yoshlarga ibrat boʻlishligi, boburiylar xonadonida bola tarbiyasiga e’tibor qaratilganligi, Sharqona ta’lim qoidasiga koʻra, bolani yoshligidanoq bagʻrini ilmu urfon nuri bilan yoritish taraddusi tashkil qilganligi bayon etilgan.

TIBBIYOT TERMINLARINING “BOBURNOMA”DA AKS ETISHI VA INGLIZCHA TARJIMALARI

2023-09-24T14:38:45+05:00

Zahiriddin Muhamad Boburning asarlari dunyoga mashhur bo‘lib, bir necha asrlardan buyon o‘rganib kelinadi. Uning asarlarida milliy ruh bo‘lib, uning leksikasi va uslubi Markaziy Osiyodagi bitilgan boshqa asarlardan farq qiladi. Juda ko‘p ma’lumotlarni o‘zida jam etgan “Boburnoma” dunyo tillariga ko‘p marta tarjima qilingan. Jumladan, ingliz tiliga bir necha bor tarjima qilinib, ular orasida adekvat sanalgan Jon Leyden va Villiam Erskin (1826), Annetta Susanna Beverij (1921) va Vilyer Tekston (1996)ning tarjimalaridir. Qiyosiy adabiyotshunoslik, tilshunoslik va tarjimashunoslik yo‘nalishidagi tadqiqotlar mana shu uch turdagi nashrdan olib boriladi. Ushbu maqola ham mana shu uch turdagi tarjimalarda “Boburnoma”dagi tibbiyot terminlari tadqiqiga bag‘ishlangan. Unda Zahiriddin Boburning hayrat va achinish ila bayon etgan voqeiy hodisalar orqali oqibatda nima uchun? qanday qilib, qanday kasallik bilan vafot etgani tibbiy terminlar bilan tasvirlab berilgan. Mana shunday misollar orqali tibbiyot terminlarining tarjimalari maqolada ochib beriladi.

BABUR DİVANINDA GEÇEN ORGAN ADLARIYLA YAPILMIŞ DEYİMLER

2023-09-24T14:27:36+05:00

Bir dilin kalıp söz, atasözü, ikilemeler gibi söz varlığının önemli bir parçasını da deyimler oluşturur. Deyimler, mecazi bir yapıya sahiptirler ve sosyal yapının göstergesi olarak da nitelendirilebilirler. Bir dili öğrenerek ona nüfuz edebilmenin gücü de deyimlerden geçer. Her milletin kültürel yapısı çevresinde oluşan ve ortak kültürün de mirası olan deyimler, yüzyıllarca yapılarını da anlamlarını da koruyarak tarihi dönemlerde çok küçük değişiklikler geçirerek günümüze kadar varlıklarını sürdürmüşlerdir. Tarihi süreklilikleri ve mecazi yapıları sebebiyle metinlerin anlaşılması ve yorumlanmasında, başka bir Türk lehçesine aktarılmasında deyimlerin önemi yadsınamaz.
Bu amaçla bildirimizde 16. yüzyıla ait Babur divanında yer alan organ adlarıyla kurulmuş deyimleri tespit edip sınıflandırarak anlam ve yapı bakımından ele almak istedik. Eserde kullanılan deyimlerin bugün de varlıklarını sürdürüp sürdürmedikleri, anlamlarının aynı şekilde yaşayıp yaşamadığı konusu da bildirinin sonucunda belirlenecektir.

BOBURNING TIL BILIMI BORASIDAGI QARASHLARI

2023-09-24T13:45:29+05:00

Mazkur maqolada Zahiriddin Muhammad Boburning tilshunoslikka oid qarashlari tahlil qilingan. Tahlil uchun asos sifatida “Boburnoma” va “Muxtasar” asarlari olingan. Ayrim so‘zlarning qo‘llanish doirasi qiyosiy tekshirilgan. Alisher Navoiy asarlari tiliga Boburning munosabati ko‘rib chiqilgan.

ÇAĞATAY SÖZLÜKLERINDE BĀBÜR ŞAH TANIKLARI ÜZERINE

2023-09-24T13:32:30+05:00

Çağatay Türkçesi, 13. yüzyılın başlarından 20. yüzyılın başlarına kadar kullanılmaya devam eden yazı dilidir. Nevayi’nin ölümünden sonra, onun eserlerinin kolayca okunması için, İslam dünyasının her bir köşesinde çeşitli sözlükler yazılmaya başlandı. Genellikle Osmanlı imparatorluğu, İran, Azerbaycan, Hindistan ve Türkistan’da yazılan ve Türk dilinin gelişmesi tarihi için çok büyük bir değere sahip olan bu sözlükler bir sözlükçülük ekolü oluşturmuştur. İran sahasında da Ali Şir Nevayi’nin eserlerini anlamak üzere Çağatay Türkçesi sözlükleri düzenlenmiştir. Nevayi’nin ölümünden sonra İran’da art arda hüküm süren üç Türk hanedanı Safeviler (1501-1736), Afşarlar (1736-1747) ve Kaçarlar (1795-1925) döneminde birçok Çağatay Türkçesi Sözlüğü yazılmıştır. Nezrali’nin sözlüğü, Feraği’nin Miftâhu’l-Lugat adlı sözlüğü, Bedâyiü’l-Lugat ve Abdulcemil Nasîri’nin Kitab-ı Türki’si Safeviler döneminde yazılan sözlüklerdendir. Afşar hanedanı döneminde Nadir Şah’ın münşi ve tarihçisi olan Mirza Mehdi Han tarafından yazılan Senglah gibi dev bir eser, bu dönemde Çağatay Türkçesinin önemini göstermek açısından son derece önemlidir. İran’da Türk devletlerinin bir devamı olan Kaçar egemenliği döneminde de Çağatay Türkçesine olan ilgi devam etmiş; Hülasa-yı Abbasi, Et-Tamga-yı Nâsıri ve Fethali Kaçar sözlüğü gibi sözlükler yazılmıştır. Bu çalışmada daha önceden Türkiye’de yayımladığımız Fethali Kaçar, Feraği ve Nezrali’nin Çağatay Türkçesi Sözlüğü hakkında bilgi verilmiş daha sonra bu eserlerde tanık olarak başvurulan Babür Şah örnekleri üzerinde durulmuştur.

BABUR ŞAH VE KÜLTÜR POLITIKASINDA TÜRK DILI VE EDEBIYATININ YERI

2023-09-24T14:32:13+05:00

Kılıçla alınan ülkelerin kalıcılığı ancak kalemle sağlanır. Babur Şah kendinden önce iki kez fethedilen ama elde tutulamayan Hindistan’da kalıcı bir imparatorluk kurmayı başarır. Bize miras bıraktığı başta Baburname olmak üzere Divan, Aruz Risalesi, Bir beyit 504 vezinle taktiini yaptığı risalesi, Mübeyyen, Risale-i Validiyye Tercümesi eserleri bize Babur Şah’ın Türk dilini kullanışını, Türk kültürüne hakimiyetini, Devlet yönetim anlayışını, çevresini, duygularını, şeceresini, dönem sanatçılarını ve daha pek çok bilgiyi sağlamaktadır. Bu makalede imparatorluğunun kalıcılığını sağlayan kalemin coğrafyayı vatan haline getirişini, buraya mimarîsiyle, demografik yapısıyla Türk dili ve kültürüyle damga vurarak devlet yönetiminde uyguladığı kültür politikasını kendi eserleri üzerinden inceledik.

BOBUR G‘AZALLARIDAGI BOG‘LOVCHILARNING PLEONASTIK XUSUSIYATI

2023-09-25T15:24:34+05:00

Mazkur maqolada shoir Boburning ayrim g‘azallarida qo‘llanilgan bog‘lovchilarning pleonastik xususiyati tahlil etilgan. Ma’lumki, shoir lirikasining bosh mavzusi asosan inson bo‘lib, insonlarni ezgulik, adolat, insonparvarlikka undash kabi masalalardir. Shuningdek, uning g‘azallarida yor vasfi, yorning go‘zalligi, yorga bo‘lgan cheksiz muhabbat, visol onlari, hijron, ayriliq azoblari ham asosiy o‘rinni egallaydi.

“BOBURNOMA”DA HIROTNING TARIXIY-GEOGRAFIK TAVSIFI

2023-09-25T08:28:17+05:00

Ushbu maqolada Zahiriddin Boburning Hirotga safari haqida “Boburnoma” asarida berilgan ma’lumotlarni tahlil qilish asosida Markaziy Osiyoning Afg‘oniston va Xuroson qismi tarixiy geografiyasi yoritilgan. Hindukush tizmasi tabiati, aholi maskanlari, Hirot shahrining XV oxiri - XVI asr boshi topografiyasiga oid yangiliklar ilmiy jamoatchilik e’tiboriga yetkazilgan.

BOBUR ASARLARINING L. BUDAGOV LUG‘ATIDA AKS ETISHI

2023-09-25T08:50:19+05:00

Ushbu maqolada Lug‘atda leksemalarning aynan anglatishi mumkin bo‘lgan semalarni yuzaga chiqarishda L. Budagov turli manbalardan foydalanishi, Zahiriddin Muhammad Bobur ijodidan foydalanish asnosida eski o‘zbekcha so‘zlarning izohlanishi, asardan olingan

“BOBURNOMA”DA BOBURGA ZAMONDOSH TEMURIY HUKMDORLAR PORTRETINING YARATILISHI

2023-09-24T22:17:54+05:00

“Boburnoma” asarida jamiyatning turli tabaqalariga mansub juda ko‘p shaxslar haqida qiziqarli ma’lumotlar keltirilgan. Ular ichida temuriy hukmdorlar tasviri o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Bobur bu o‘ziga nasabdosh bo‘lgan shahzodalar – hukmdorlarning xarakteridagi, xulq-atvoridagi eng ahamiyatli, eng muhim jihatlarni zo‘r mahorat bilan tasvirlaydi. Tasvirlanayotgan shaxsning to‘laqonli ma’naviy qiyofasi ko‘z oldimizda namoyon bo‘ladi.

ZAHÎRÜDDİN MUHAMMED BÂBÜR’ÜN HATIRATINDA ALİ ŞÎR NEVÂYÎ’NİN SOSYAL ÇEVRESİ VE KİŞİLİĞİ

2023-09-25T08:43:47+05:00

Zahîrüddin Muhammed Bâbür, Hindistan’da yaklaşık üç buçuk asır süren Türk hâkimiyetinin temellerini atmış yüce bir komutan ve devlet adamıdır. Hat, edebiyat ve müzik gibi pek çok sanat dalıyla ilgilenmiştir. Onun Babürnâme adıyla bilinen anı türünde yazdığı eser, Türk kültür tarihinde mühim bir yere sahiptir.
Ali Şîr Nevâyî, yaşadığı çağda Herat çevresinde bir sanat akademisinin teşekkül etmesinde önemli bir rol oynamıştır. Şair, musikişinas, hattat, müzehhip ve mücellit gibi pek çok sanatkârın, devlet adamının ve bilginin bir yerda bulunduğu bu ortam, Türk Rönesans’ı olarak nitelendirilebilecek olan faaliyetlerin odak noktasını teşkil etmiştir.
Edebiyat sanatı; eser, sanatkâr ve okur arasındaki etkileşim sürecidir. İnsanın olay ve durumlara yaklaşım tarzının şekillenmesinde sosyal çevresi ve kişiliği belirleyici olmaktadır. Edebî eserin oluşum safhasında sanatkârın kişilik özellikleri ve sosyal çevresi önemli bir etkendir. Zahîrüddin Muhammed Bâbür, hatıratında kendisi gibi çok yönlü kişiliğe sahip olan Ali Şîr Nevâyî ve onun sosyal çevresi hakkında Türk edebiyatı tarihi açısından değerli bilgiler vermiştir.

Bu çalışmada Zahîrüddin Muhammed Bâbür’ün Bâbürnâme (Vekâyi, Vâkıât-ı Bâbürî, Vâkıanâme, Vekâyi’name-i Pâdişâhî, Bâbüriyye, Tüzük-i Bâbürî) adlı eserinde Ali Şîr Nevâyî’nin sosyal çevresi ve kişiliği hakkında verdiği bilgilerden hareketle Ali Şîr Nevâyî’nin edebî şahsiyeti hakkında değerlendirmelerde bulunulmaktadır.

“БОБУРНОМА”ДА ҚОЗОҚ, ҚОЗОҚЛИК ВА ТУРКИЙ ЭЛ ҲАҚИДАГИ ҚАРАШЛАР

2023-09-25T09:49:06+05:00

Мақолада “Бобурнома”да зикр этилган қозоқ, қозоқлик атамалари, улар қайси маънода, қай мақсадда қўллангани аниқ мисоллар асосида таҳлил этилган. Бундан ташқари, “туркий эл” маъносини англатган “алаш” атамаси, унинг этимологияси, асарнинг қайси ўринларида тилга олингани ҳақида фикр билдирилган. “Бобурнома”нинг нафақат ўзбек халқи, балки бутун туркий миллат учун илмий-маърифий, тарихий-адабий қиммати баланд экани ҳақидаги хулосага келинган.

“BOBURNOMA”DA MA’MURIY-BOSHQARUV TIZIMIGA DOIR HUQUQIY ATAMALARNING QO‘LLANISHI

2023-09-25T08:36:58+05:00

Maqolada Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asarida qo‘llangan markaziy ma’muriy-boshqaruv apparatida xizmat qiluvchi mansabdorlar hamda saroy xizmatchilari nomlarini ifodalovchi huquqiy atamalarni o‘rganishga e’tibor qaratilgan.

ВЕЛИКИЕ НАСЛЕДИЕ ТЮРКСКОГО МИРА – БАБЫРНАМА И КАЗАХСКАЯ ДУХОВНОСТЬ

2023-09-25T09:33:20+05:00

В статье рассматривается великие наследие тюркского мира – Бабырнама и казахская духовность, а также историческая роль Захириддина Мухаммада Бабура как государственного деятеля и полководца в истории Великий Степи.

XVI ASR O‘ZBEK TILI SO‘Z BOYLIGI TARAQQIYOTIDA BOBURNING O‘RNI

2023-09-25T08:30:50+05:00

Maqolada Boburning XVI asr o‘zbek tili so‘z boyligi rivoji va taraqqyotiga qo‘shgan beqiyos ulushi, so‘z, so‘z birikmalari va istilohlarni qo‘llash, ularga turfa ma’nolarni ifodalash vazifasini yuklash mahorati, davr tilida aksini topgan ma’nodoshlik, shakldoshlik, ko‘pma’nolilik, ko‘chma ma’nolilik singari hodisa yoki jarayonlarni qamrovini yanada kengaytirish, eskirayotgan ko‘hna birliklarni faol ishlatish, xalq jonli so‘zlashuv tilida mavjud leksik birliklardan unumli foydalanish, Ona tilining imkoniyatlari zaminida yangi so‘zlar yasash yo‘lida amalga oshirgan sa’y-harakatlari xususida “Boburnoma” matnida qayd etilgan ashyoviy materiallarga suyan holda mulohaza yuritilgan.

BOBUR – SEMANTIKANING SOHIR BILIMDONI

2023-09-25T08:56:12+05:00

Bobur shaxsiyati va Bobur ijodining mashhurligini ta’minlovchi bir qator omillar mavjud. Shulardan biri ijodkorning lug‘aviy birliklar ma’nosini teran anglagani va nuktadonlik bilan qo‘llaganidir. Olam manzarasi, real voqelik, tarixiy shaxslar qiyofasi, fe’l-atvorini bildiruvchi so‘z va iboralar Bobur davri eski o‘zbek tilining semantikasi va lug‘aviy imkoniyatlarini namoyon etadi. Boburning lisoniy qobiliyati, lug‘aviy birliklar semantikasini o‘zlashtirgani hamda tizma yaxlitlikda ifodalay olgani asarlari, xususan, “Boburnoma” tilining jozibadorligi va betakrorligini ta’minlagan.
Maqolada “Boburnoma” matniga xos bo‘lgan bir qator lug‘aviy birliklar tahlili orqali muallifning semantika bilimdoni, teran idrok sohibi sifatidagi qobiliyati ochib berilgan.

“BOBURNOMA” KOMPOZITSIYASI VA USLUBIDA MUALLIF PSIXOLOGIK HOLATLARINING AKS ETISHI

2023-09-25T08:25:09+05:00

“Boburnoma” g‘arb va sharq olimlari tomonidan eng ko‘p tadqiq etilgan va bugungi kunda ham o‘rganilib kelinayotgan asarlardan biridir. Unda XV asr oxiri XVI asr boshlaridagi Movarounnahr, Xuroson, Afg‘oniston va Hindiston mamlakatlarining tarixi, o‘sha davrda yashagan tarixiy shaxslar haqidagi haqqoniy ma’lumotlar o‘rin olganligi boisidan dunyo olimlarining katta e’tiboriga sazovor bo‘lib kelmoqda. Ushbu maqolada asar kompozitsiyasi va uslubida muallif psixologik holatlarining aks etishi haqida so‘z yuritiladi.

BOBUR TUZUKLARIDA MARKAZIY OSIYO IJTIMOIY- MADANIY MEROSLARI

2023-09-25T08:46:45+05:00

Zahiriddin Muhammad Bobur (1493-1530-y.) 1526-yilda Hindistonni ishg’ol etgan hamda Hindistonda imperiyaga asos solgan turkiy shoh hisoblanadi. Bobur Oʻrta Osiyoda, oʻzining tugʻilib oʻsgan shahrida dushmanlari tomonidan Hindiston tomon siqib chiqarildi. Boburning o‘z yurtida kelajagi yo‘q edi, shuning uchun u o‘z saltanati sifatida boshqa yurtni istadi. Bobur Hindistonda o‘tkazgan yillar davomida O‘rta Osiyoga sog‘inch bilan o‘rtandi. U oʻrta osiyolik boʻlib, siyosiy hayotida ham, shaxsiy hayotida ham Markaziy Osiyoning barcha meʼyor va anʼanalariga amal qilib yashagan. Mazkur maqolada avvalo uning tarjimayi holi Bobur tarixining asosiy manbasi sifatida, so‘ngra uning kundaligida alohida tilga olingan Boburning Markaziy Osiyo merosini yoritishga harakat qilinadi.

ТАҶАССУМИ ШАХСИЯТҲОИ АДАБӢ, ИЛМӢ ВА ҲУНАРӢ ДАР “БОБУРНОМА”-И ЗАҲИРУДДИН МУҲАММАД БОБУР

2023-09-25T09:53:27+05:00

В данной статье, изучая историю литературы первой половины XVI века, автор указывает, что наиболее важными историческими источниками этого периода являются“Хабиб-ус-сияр” Хондамира, “Бобурнома” Бобура, “Бадоеъ-улвакоеъ” Восифи, “Тазкират-ут-таворих” Абдуллоха Кобули, “Шарафномаи шохи” Ҳофиза Таниша и “Бахр-ул-асрор” Маҳмуда ибн Вали.
Затем, рассказывая об одном из важных исторических источников ХVI века, «Бобурнома» Захируддина Муҳаммада Бобура, указывает на то, что данное произведение, наряду с высокой исторической ценностью, также является важным литературным источником.
Автор статьи также отмечает, что эта книга является составной частью ценных книг, в которых подробно описываются много важных литературных событий, и с особым вниманием автора излагаются события 1494-1529 годов. Бобур в 1526 году отправился в Индию и основал большую империю, которая была известнав истории как государство Тимурийцы Индии, Бобурийцы Индии, царствовавших более трех веков на этой земле.
Важность статьи выражается в том, что автор сумел наряду с выдающимися поэтическими образцамипоказать творчество малоизвестных литераторов, которые в свою историческую эпоху были авторами сборников стихов, творивших в различных жанрах и охватывающих многообразные темы, таких как Муҳаммад Бадахши, Охи, Ахли, Мухаммад Солех, Шайх Сухайли, Хусайн Али Туфайли, Осафи.

TÜRKİYE’DE BÂBÜRNÂME ÜZERİNE ÇALIŞMALARA KISA BİR BAKIŞ

2023-09-25T08:39:46+05:00

Harezm Türkçesinin devamı niteliğinde gelişen Çağatay dilinin temsilcisi büyük edip ve dil âlimi Alişir Nevâî’den sonra Çağatay dili ve edebiyatına katkı sağlayan Zahirüddin Muhammed Bâbürşah’ın “Bâbürnâme” adlı eseridir. Türkiye’de Bâbür’ün kendi hayatını anlattığı dünya çapında ilgiye kavuşmuş hâtırat kitabı olarak bilinir. Bu esere Bâbürnâme’den başka Vekāyi‘, Vâkıanâme, Vâkıât-ı Bâbürî, Vekāyi‘nâme-i Pâdişâhî ve Bâbüriyye dendiği bilinmektedir. Dünyanın gelişmiş ilim merkezlerinde; Özbekistan’da, Türkiye’de, bazı Avrupa ülkelerinde Bâbürnâme hakkında söz edilirken Batılı tarihî şahsiyetlerin eserleriyle mukayese ederler. “Bâbürnâme nevi şahsına münhasır bir eserdir” diyenler hiç de az değildir. Yaptığımız çalışmada Türkiye’de Bâbürnâme üzerine yapılan ilmî çalışmaların ne durumda olduğunu ve bu eserin hangi özelliklerinin yansıtıldığını belirlemek, doğru ve hak ettiği değerde anlaşılmasına katkısı olan eserler olup olmadığı konusunda yorumlar yapılmıştır.
Bu çalışmada nitel araştırma ve incelemeler çerçevesinde anlatmaya dayalı tarihî-edebî metinlerin en ilginç örneklerinden biri olan Bâbürnâme üzerine veya ondan yola çıkarak yapılan bilimsel çalışmaların, yazılan makalelerin niteliklerinden söz edilmektedir.

«БАБУР-НАМЕ» КАК ИСТОРИЧЕСКИЙ ИСТОЧНИК В ИССЛЕДОВАНИЯХ ПРОФЕССОРА Т.И. СУЛТАНОВА

2023-09-25T09:43:59+05:00

В статье анализируются работы основателя и первого заведующего кафедрой Центральной Азии и Кавказа Санкт-Петербургского государственного университета, безусловного лидера российского туркестановедения, доктора исторических наук, профессора Т.И. Султанова, посвященные сочинению Захириддина Мухаммада Бабура «Бабур-наме», в частности, статьи «О прижизненном автору списке «Записок» Бабура», «Записки» Бабура как источник по истории моголов восточного Туркестана и Средней Азии» и «Обстоятельства и время написания «Бабур-наме».
Обобщаются результаты тематических исследований Т.И. Султанова, характеризуется особый вклад ученого в изучение «Записок» Бабура как источника по средневековой истории целого субконтинента: Средней Азии, Афганистана и Индии.

TАRIXIY АSАRLАRDА VАLIYLАRGА MUNOSАBАT

2023-09-25T08:33:33+05:00

Sharqda islom davri adabiyotida tasavvufiy motivlar rivojlangan. Xususan, o‘rta asrlar Movarounnahr va Xuroson tarixiga oid manbalarni o‘rganar ekanmiz, bu davr sheʼriyatida ramzlar bilan bog‘liq turfa xil qarashlar aks etgan bo‘lsa, tarixiy asarlarda mutasavvif adiblarning hayoti haqida biografik maʼlumotlar berib o‘tiladi. Ushbu maqolada Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” va “Tarixi Rashidiy” asarlarida tasavvuf vakillari haqidagi maʼlumotlar tahlil qilinadi. Shu bilan birga valiylarga xos bo‘lgan karomatlar va mualliflarning ushbu holatga munosabati o‘rganiladi.

«БАБУР НАМЭ» КАК КОМПЛЕКСНЫЙ ИСТОЧНИК ПО ИСТОРИИ ВОСТОКА: ПРЕИМУЩЕСТВА И ПРОБЛЕМЫ

2023-09-25T09:00:16+05:00

“Бабур-намэ” рассматривается нами как весьма важный, широкопро-фильный и комплексный источник по истории, этнографии, культуре, географии, востоковедении, топонимики, правоведении народов и государств обширных территорий, ряда регионов Востока, в эпоху средних веков и начало нового времени. “Записки Бабура” многосторонне и подробно извещает о деяниях людей государственного управления – правителях, полководцах, не менее искусно рассказывает и о поэтах, людей искусства, музыки, также об учёных, чьи успехи открыли новые достижения науки. Отмечено, что “Бабур-намэ”, выступает как весьма ценный первоисточник по истории народов Цен-тральной Азии, Афганистана и Индии, также имеет непосредственное отношение к истории Кыргызстана в эпоху Бабура и бабуридов.

“BOBURNOMA” ASARINI O‘QITISHDA INTEGRATIV YONDASHUV

2023-09-25T10:12:18+05:00

Maqolada Zahiriddin Muhammad Bobur ijodiy merosini o‘rganish, aniqrog‘i “Boburnoma” asarini o‘qitishda integratsiyalashuv jarayoni va integratsiyalashtirish tamoyillarini, fanlararo bog‘liqligini tahlil qilamiz.

“BOBURNOMA” BIOGRAFIK MANBA SIFATIDA

2023-09-25T12:27:36+05:00

Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asari o‘zbek va dunyo olimlari tomonidan atroflicha o‘rganilgan. Asarning xorijiy tillarga tarjima qilinishi ham alohida tadqiqot obyektini tashkil etadi. Mazkur maqolada angliyalik olimlar Artur Lumley Devidsning “Turk tili grammatikasi” (1832) va Charlz Per Genri Riyo tomonidan tuzilgan “Turkiy qo‘lyozmalar katalogi” (1888)da ma’lumotlarni dalillash, tarixiy shaxslar, adiblarning tarjimayi holini berishda “Boburnoma”dagi ma’lumotlar asos vazifasini bajargani yoritilgan.

TÜRKIYE'DE BABÜR ARAŞTIRMALARI: DOKTORA VE YÜKSEK LISANS TEZLERI ÜZERINE BETIMSEL BIR ARAŞTIRMA

2023-09-25T10:02:09+05:00

Gazi Zahirüddin Muhammed Babür Şah’ın kurduğu Babür İmparatorluğu başka bir isimlendirme ile Gürkani Devleti, tarihte kurulmuş 16 büyük Türk devletinden birisi olarak kabul edilmektedir. Bu yönü ile Babür’ün Güney Asya’da kurmuş olduğu bu devlet, araştırmacıların ilgisini çekmektedir.
Babür İmparatorluğunun Türk tarihindeki önemli yeri Türkiye’deki araştırmacıların çalışmalarına da yansımıştır. Türkiye’de Babür ve ondan sonra gelen oğulları ve torunları dâhil olmak üzere Babür Devleti hakkında üniversitelerde yazılmış yüksek lisans ve doktora tezlerinin sayısı, bu tezlerin yazıldığı anabilim dalları ve içerikleri merak konusu olmuştur. Bu araştırma, söz konusu tezlerin sayıları ve alanları ile sınırlandırılmıştır.
Bu çalışma dünya nüfusunun önemli kısmını oluşturan Hindistan, Pakistan, Bangladeş, Afganistan gibi ülkeleri kapsayan bir imparatorluk kuran Babür ile ilgili akademik çalışmaların toplu olarak ortaya konulması bakımından önemlidir. Çalışmada Türkiye’de yazılan tezler hakkında nicel veriler sunulması amaçlanmaktadır.
Çalışmada yöntem olarak nitel araştırma tekniklerinden olan literatür taraması kullanılmış ayrıca Yükseköğretim Kurulunun internet sayfasındaki tez sorgulama özelliğinden faydalanılarak nicel veriler elde edilmiştir. Babür İmparatorluğuyla ilgili bu tezler sayıları, yıllara göre dağılımları, yüksek lisans veya doktora tezi olma durumları, yazılmış oldukları üniversiteler gibi başlıklar altında sınıflandırılmıştır.

“BOBURGA OID MANBALAR” DAFTARI XUSUSIDA

2023-09-25T12:21:06+05:00

Mazkur maqolada A.Nosirov tomonidan tuzilgan “Boburga oid manbalar” daftarining (O‘zR FA Sharqshunoslik instituti asosiy fondi № 13395) tuzilishi haqida so‘z boradi. Daftar olimning salkam ellik yillik izlanishlari asosida tuzilgan. Unda Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodi bilan bog‘liq qo‘lyozma va toshbosmalar haqida ma’lumot berilgan. Shuningdek, daftarda Bobur faoliyatiga tegishli maqolalar mavjud gazetalardan parchalar yopishtirilgan. Ular 1985-yillargacha Bobur ijodining o‘rganilishi, bu merosga munosabatning namunalari bo‘la oladi.

“BOBURNOMA”NING OZARBAYJONCHA TARJIMA-KITOBLARI HAQIDA AYRIM MULOHAZALAR

2023-09-25T13:33:53+05:00

Maqolada “Boburnoma”ning 2011-yilda ozarbayjonchaga o‘girilgan birdaniga 2 ta nashri haqida so‘z yuritilgan. Mutarjimlar: Ramiz Askar va Fuzuliy Bayot amalga oshirgan bu tarjimalar “Boburnoma”ning qator qo‘lyozmalari, turli yillarda va o‘lkalarda ulargacha qilingan rus, turk tilidagi tarjimalari, nashrlari asosida yuzaga kelgan. Ishda tarjima-kitoblarning tuzilishi, mualliflarning salohiyati, yutuq va kamchiliklar haqida mulohaza yuritildi. Shuningdek, har ikki muallifdan olingan muayyan parchalar qiyosga tortilib, baho berishga urinildi. Chig‘atoy-turk tilida yozilgan “Boburnoma”ning turkiy tillar guruhiga mansub ozarbayjonchaga o‘girishga ehtiyojlar borasida ham atroflicha mulohaza yuritildi.

BOBUR IJODIY MEROSINING GERMENEVTIK KONSEPSIYASI

2023-09-25T12:10:41+05:00

Maqola “Boburnoma” asari misolida o‘sha davr toponimikasining gerbarizm tahliliga qaratilgan. Ruboiy vositasida shoirning lingvopoetik vositalardan foydalanish mahorati gerbarizm tahliliga tortilgan. Poetik tilning san’at yaratish imkoniyatlari hamda bu borada ijtimoiy-siyosiy faktor mezonlari tahlil qilinadi.

QOZOG‘ISTONDАGI TА’LIM O‘ZBEK TILIDА YURITILАDIGАN UMUMTА’LIM MАKTАBLАRIDА ZАHIRIDDIN MUHАMMАD BOBUR IJODINI O‘RGАNISHNING INNOVАTSION USULLАRI

2023-09-25T15:29:20+05:00

Mazkur maqolada Qozog‘istonda ta’lim o‘zbek tilida olib boriladigan umumta’lim maktablarida atoqli davlat arbobi va mutafakkir shoir Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodini innovatsion pedagogik texnologiyalar asosida o‘rganishning badiiy-estetik xususiyatlari, ma’naviy - ma’rifiy ahamiyati tadqiq qilinadi.

“BOBURNOMA” TADQIQOTLAR OBYEKTI SIFATIDA

2023-09-25T12:01:36+05:00

Maqolada “Boburnoma” asarining o‘rganilish tarixiga nazar tashlangan. “Boburnoma”ning tarjimalari tahlili amalga oshirilgan. Qomusiy asarning tarixiy, badiiy va til jihatdan o‘rganilishiga bag‘ishlangan tadqiqotlar mohiyati va yutuqlari e’tirof etiladi. Dissertatsion tadqiqotlar o‘rganilib, muhim nazariy xulosalar chiqarilgan. “Boburnoma”ni keng miqyosda ilmiy o‘rganish va targ‘ib qilish bo‘yicha takliflar o‘rtaga tashlanadi.

BОBURIY ХАT VА UNDА BITILGАN QUR’ОN: TОPILISHI, DАSTLАBKI TАDQIQОTLАR

2023-09-25T12:37:38+05:00

Zahiriddin Muhammad Bobur tomonidan tuzilgan “Boburiy xati” turkiy madaniyat, ilm-fan, alifbolarni o‘rganish tarixida muhim ahamiyatga ega. U haqdagi dastlabki ma’lumotni Boburning o‘zi “Boburnoma” asarida keltiradi. Ushbu alifboda Bobur o‘z yaqinlariga, farzandlariga xatlar, asarlaridan namunalar bitib yuborgan. Qur’oni Karim ko‘chirtirilgan. Eronning Mashhad shahridan Bobur ko‘chirtirilgan Qur’oni Karimning topilishi ko‘plab tadqiqotlarning yaratilishiga sabab bo‘ldi. Maqolada shular haqida fikr yuritiladi.

ADABIY TA’LIMDA “BOBURNOMA”NI O‘RGANISH MASALALARI

2023-09-25T10:06:56+05:00

Maqolada adabiy ta’limda “Boburnoma”ni o‘rganishda tabdil variantidan foydalanish masalasiga e’tibor qaratilgan.

“BOBURNOMA”NING YANGI TARJIMALARI XUSUSIDA

2023-09-25T12:24:13+05:00

“Boburnoma” asarining ilm-fan sohasidagi o‘rni benazir. Jahonda bu tarixiy shaxs va uning shoh asari haqida o‘ttizdan ortiq romanlar, yuzlab hikoya va esselar yozilgan, yana ko‘plab tarixiy-ilmiy asarlar, doktorlik dissertatsiyalari, qator kino-filmlar yaratilgan. Mazmun va qamrov jihatidan keng bo‘lgan bu ishlar bugun ham yuqori sur’atlarda davom ettirilmoqda. Asar shu kunga qadar yigirmadan ortiq tilga tarjima qilingan bo‘lib, ularning har biri turli yillarda qayta va qayta chop etilgan. Undan tashqari, shoirning boshqa asarlari haqida ham ko‘plab tadqiqotlar olib borilgan va hamon davom ettirilmoqda.
Shuni alohida qayd etish joizki, keyingi yillarda dunyoda bu bebaho asarga bo‘lgan qiziqish yanada ortmoqda. Uning yangi tarjima nashrlari yaratilib, mavjudlari qayta va qayta chop etilmoqda. Ushbu maqolada ana shunday yangi tarjimalarning xususiyatlari haqida so‘z boradi.

ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBURNING JAHON QO‘LYOZMA FONDLARIDAGI ASARLARI HAQIDA

2023-09-25T12:15:48+05:00

Maqolada qo‘yilayotgan ilmiy muammo Zahiriddin Muhammad Bobur asarlari qo‘lyozmalarining dunyo bo‘ylab tarqalishi, ularning miqdori, hozirgi kundagi holatlari, qaysi jihatlardan o‘rganilganliklari haqidadir. Maqsad va vazifalari esa bu buyuk ijodkorning ilmiy-adabiy merosi, jumladan qo‘lyozmalari haqida yaxlit va atroflicha ma’lumotga ega bo‘lish, lozim bo‘lgan taqdirda ma’lumotlar bazasini yaratish kerakligi haqida fikrni ilgari surishdir. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, mazkur maqolada Zahiriddin Muhammad Bobur asarlari qo‘lyozmalarining jahon va O‘zbekiston kitob fondlaridagi miqdori, ularning saqlanish o‘rinlari, ular bo‘yicha amalga oshirilgan ilmiy tavsiflar va nashr etilgan kataloglar haqida so‘z yuritiladi. Bobur asarlari qo‘lyozmalarining dunyo kitob fondlaridagi aniq adadi, holati va ilmiy tavsiflari borasida to‘xtalib o‘tilgan. Uning devoni va “Aruz risolasi” qo‘lyozmalari nusxalarini o‘zaro qiyoslagan holda mukammal ravishdagi yig‘ma-qiyosiy matnni yuzaga keltirish kerakligi ham ta'kidlangan.

THE PROBLEM OF FILLING UP BLANKS (GAPS, LACUNA) IN BABUR’S “BABURNAMA” (MEMOIRS)

2023-09-25T15:33:07+05:00

This article carries on notes on the Turkish of the Baburnama, and all the translations agrees that Babur wrote the Memoirs late in life, and left the book incomplete, as we now possess them. Analysis show that the Turkish and Persian versions are both alike defective and so the inference in unavoidable that the work was never completed.

“BOBURNOMA”NING ELEKTRON PLATFORMASINI YARATISH – DAVR TALABI

2023-09-25T12:05:10+05:00

Ushbu maqolada “Boburnoma”ning mukammal korpusini yaratish tamoyillari haqida so‘z yuritiladi. Boburshunoslikda erishilgan yutuqlarni bir joyga to‘plash, muammolarni belgilash, uning dunyo madaniyati taraqqiyotidagi o‘rnini ko‘rsatish, Bobur shaxsi, faoliyati, ijodiga dunyo miqyosidagi qiziqishning ortib borayotganligi, boburshunoslikda yangi tadqiqotlarning yuzaga kelayotgani ushbu korpusni yaratishni taqozo etadi. Bobur hayoti va faoliyatiga oid elektron-maʼlumotlar bazasini yaratish, sunʼiy intellekt asosida matnlarni qayta ishlash; “Boburnoma” tarjimalariga oid parallel matnlar korpusini tuzish, turli belgilar asosida qidiruvni amalga oshirish, “Boburnoma” matnining ijtimoiy-siyosiy, madaniy-maʼrifiy xususiyatlarini izohlash; keyingi avlodga boburshunoslikka oid o‘zbek, turk, ozarbayjon, qozoq, qirg‘iz, rus, ingliz, nemis, fransuz tilida amalga oshirilgan tarjimalar, tadqiqotlarni o‘rganish zarurati “Boburnoma” korpusini yaratishga asos bo‘lishi tahlil qilingan.

“BOBURNOMA” ASARIDA KIRITMA IBORALAR

2023-09-25T13:14:46+05:00

Bobur asarlarini ilmiy jihatdan o‘rganishni A.Fitrat (1928) boshlab bеrgan. Ammo Bobur asarlarini kеng ko‘lamda o‘rganish o‘tgan asrning 40-yilllaridan boshlangan va qator fundamеntal tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Jumladan, Bobur lirikasi, “Boburnoma” asarining fonetik, leksik va grammatik qurilishi Қ.Маҳмудов (1988), E.Umarov (2003), Х.Nazarova (1979), N.Jiyanova (2000), A.Ibrohimov (2008), Z.Хolmonova (2009), H.Dadaboyev (1988)lar tomonidan o‘rganilgan bo‘lsa, uslubiy xususiyatlarini H.Qudratullayev (1998) tadqiq qilgan.

“BOBURNING BIR JUMLASI” INGLIZ TARJIMONLARI TALQINIDA

2023-09-25T13:07:36+05:00

Bobur leksikаsi vа soʻzlаrni shundаy mаhorаt bilаn tаnlаshi kishini аjаblаntirmаy qolmаydi. “Boburnoma” аsаri hаqidа аdаbiyotshunos olim Zuhriddin Isomiddinov “Boburning bir jumlаsi” nomli mаqolаsidа shundаy fikrlаrni keltirib oʻtаdi: “Boburnomа” Qurigаndа hаm hidi gurkirаb turаdigаn dаstorboshgа oʻхshаydi bu аsаr – hаr gаl qoʻlgа olgаndа yаngitdаn ifor tаrаtаdi. Shuning uсhun uni bot-bot oʻqiymаn. Tilining biroz murаkkаbligi shungа dа’vаt etsа hаm аjаb emаs. Аmmo hаr gаlgi mutolаа сhogʻidа аvvаlgisidа аnglаmаgаn yo сhаlа uqqаn mа’nolаrni topib zаvq qilаmаn.” “Boburnomа”gа berilgаn bu tа’rif hаqiqаtdаn hаm o‘zigа хos, sаbаbi аsаr neсhа yil o‘tgаn bo‘lsа-dа, hаligасhа o‘zining iforini yo‘qotgаni yo‘q. Hаligасhа olimlаr, аdаbiyot, sаn’аt iхlosmаndlаri, yosh olimlаr tomonidаn qаytа-qаytа o‘rgаnilmoqdа.

“ALPOMISH” VA “BOBURNOMA”DAGI ONOMASTIK BIRLIKLAR TAHLILI MASALASI

2023-09-25T15:45:29+05:00

Onomаstikа (yun. onomastike – nomlash, nom qo‘yish sanʼati) – tilshunoslikning har qanday atoqli nomlarni, ularning paydo bo‘lish va o‘zgarish tarixini o‘rganuvchi bo‘limi, shuningdek, barcha atoqli nomlar yig‘indisi. Аyrim tadqiqotlarda “Onomastika” termini antroponimika maʼnosida ham qo‘llangan. Onomastika mavjud onomastik tizimlarni aniqlash va o‘rganishni maqsad qilib qo‘yadi. Onomastika atoqli nomlarni olgan obyektlarning toifalariga muvofiq quyidagi bo‘limlardan iborat: antroponimika – kishilarning atoqli nomlarini; toponimika – geografik obyektlarning atoqli nomlarini; teonimika – turli diniy tasavvurlar bo‘yicha xudolar, maʼbudlar, diniy-afsonaviy shaxs va mavjudotlarning nomlarini; zoonimika – hayvonlarga qo‘yilgan (shartli) atoqli nomlarni; fitonimika – o‘simliklar olamiga oid nomlar, kosmonimika – fazoviy bo‘shliq hududlari, galaktikalar, burjlar va boshqalarning ilmiy muomalada va xalq orasida tarqalgan nomlarini; astronimika – ayrim osmon jismlari (planeta va yulduzlar)ning nomlarini o‘rganadi. Onomastikaning yuqoridagilardan tashqari yana bir qancha bo‘limlari bor. Onomastika atoqli nomlarni realionimlar (avval yoki hozir mavjud bo‘lgan obyektlarning nomlari) va mifonimlar (xayoliy-to‘qima obyektlarning nomlari)ga bo‘ladi.

“BOBURNOMA’’DA” KELTIRILGAN ANTROPONIMLARNING OʻZIGA XOS XUSUSIYATLARI

2023-09-25T13:26:30+05:00

Tarixdan maʻlumki, Oʻrta Osiyo dunyoga koʻplab mutafakkir olimlarni, shoirlarni va jahongashta sarkardalarni yetkazib berdi. Mumtoz inson, tariximizning eng murakkab, eng jozibador, eng buyuk siymolaridan biri Zahiriddin Muhammad Bobur Mirzo bor yoʻgʻi qirq yetti yillik qisqa umri davomida jahon tarixidan shavkatli oʻrin olib ulgurdi. Zahiriddin Muhammad Bobur shu taxtga oʻtirgan kundan to vafotiga qadar koʻrgan-kechirganlarini «Vaqoye»(Bu asar boshqa manbalarda «Voqeoti Boburiy», «Tuzuki Boburiy», «Tavorixi Boburiy», «Boburiya» kabi nomlar bilan ham yuritiladi. Keyinchalik uni «Boburnoma» deyish rasm boʻlib qolgan ) siga yozib boradi. Uning nafis gʻazal va ruboiylari turkiy sheʻriyatining eng nodir durdonalari boʻlib, «Mubayyin» («Bayon etilgan»), «Xatti Boburiy», «Harb ishi», Aruz haqidagi risolalasi esa islom qonunshunosligi, sheʻriyat va til nazariyasi sohalariga munosib xissa boʻlib qoʻshildi.

“BOBURNOMA”DA UMARSHAYX MIRZONING POYTAXTI AXSINING TASVIRLANISHI

2023-09-25T13:19:27+05:00

Axsikat, Axsikas, Axsi, Axshi yoki Axsikent nomi bilan ataluvchi shahar yozma manbalarning guvohlik berishicha, Farg‘ona vodiysidagi eng dastlabki shahar va eng qadimgi poytaxt hisoblanadi [Axmad bin Yaxya 1987, 120]. Shahar miloddan avvalgi III asrlarda tashkil topgan bo‘lib, 1621-yil to zilzila tufayli vayron bo‘lgunga qadar mavjud bo‘lgan. Qadimiy shahar harobalari bugungi kunda To‘raqo‘rg‘on tumanidagi Shahand va Gulqishloq qishloqlari orasida, Sirdaryoning shimolida do‘ngtepaliklar ko‘rinishida yastanib yotibdi.

BOBUR VA JADIDLAR IJODIDA VATANPARVARLIK G‘OYALARI MUSHTARAKLIGI

2023-09-25T13:11:07+05:00

Xalqimiz o‘zining yuksak tarixi, ulug‘ ajdodlari bilan hamisha faxrlanib keladi. Dunyoning qaysi burchagiga bormang, ajdodlarimiz merosiga duch kelamiz. Ayniqsa, XV-XVI asrlarda Markaziy Osiyo va Hindistonda Bobur yaratgan ijtimoiy-siyosiy muhit dunyo tamaddunida alohida iz qoldirdi. Bobur barpo etgan buyuk saltanatda ilm-ma’rifat, madaniyat, san’at, adabiyot yanada ravnaq topdi. Temuriyzoda Zahiriddin Muhammad Bobur o‘zbek mumtoz adabiyoti, jo‘g‘rofiya, tarix voqeligini muhrlashda katta mavqega erishdi.

О ПЕРЕВОДЕ ИСЛАМСКИХ ЮРИДИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ «БАБУРНАМЕ» НА РУССКИЙ ЯЗЫК

2023-09-25T13:29:47+05:00

Переводы с исламскими юридическими терминами как никакие другие отражают динамику духовного развития человечества, что приводит, в частности, к достижению справедливости в выражении человеческих отношений. Говоря о сложности перевода такой лексики, следует указать, в первую очередь, на его неоднородность: встречаются тексты разной жанровой принадлежности – это исторические и энциклопедические справки, воспоминания, путевые записки паломников, наставления и многое другое.

NAVOIY VA BOBUR IJODIDA MASNAVIY

2023-09-25T13:22:36+05:00

Sharq mumtoz adabiyotini ikki buyuk siymo Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad Boburning qoldirgan ilmiy-adabiy merosisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Ularning ijodi turkiy adabiyotga ruh va jon bag‘ishlashi barobarida ,bugun ham turkiy -millatlar adabiyotiga karvonboshilik qilib kelmoqda.

İKİ QÜDRƏTLİ ŞAH – İKİ ŞÖHRƏTLİ ŞAİR (Şah Ismayil Xətai-566 və Zahirəddin Məhəmməd Babur-540)

2023-09-24T09:57:53+05:00

Shoh Ismoil Xatay, Zahiriddin Muhammad Bobur, Safaviylar davlati, Bobur imperiyasi, Ozarbayjon-O‘zbek do‘stlik aloqalari, Ozarbayjon-O‘zbek tarixiy munosabatlari

KOMRON MIRZO – BOBUR SHE’RIYATINING MUNOSIB VORISI

2023-09-24T10:11:46+05:00

Hindistondagi turkiy adabiyot vakillaridan biri Komron Mirzo Boburning ikkinchi oʻgʻli, iste’dodli shoir, otasi Bobur an’analarini munosib davom ettirgan yuksak iste’dod sohibidir. Mazkur maqolada Zahiriddin Muhammad Bobur va Komron Mirzolarning oʻzbek tilida chop qilingan devonlaridagi she’riy asarlar, jumladan, gʻazal, ruboiy va fardlar qiyosiy tahlil qilinadi.

“BOBURNOMA”DA SHUARO ZIKRI

2023-09-24T10:02:01+05:00

Zahiriddin Muhammad Bobur ma’rifatparvar temuriy hukmdorlardan biri sifatida dunyo tarixida o‘chmas iz qoldirdi. U yoshligidanoq hayotning shafqatsiz sinovlariga duch kelgani, umr so‘qmoqlarida ko‘p mashaqqatlarga yo‘liqqani va Olloh bergan iste’dodi tufayli badiiy ijod bobida ham kamolotga erishdi. Ayniqsa, uning “Boburnoma” asari boshqa fanlar qatori adabiyotshunoslik ilmimiz uchun ham juda muhim manba bo‘ldi. Ushbu maqolada “Boburnoma”ning adabiyotimiz tarixi bilan bog‘liq jihati tadqiq etilgan.

BABÜRLÜ KUZEY HİNDİSTANINDA ALİ ŞÎR NEVÂYÎ TESİRİ

2023-09-24T09:51:11+05:00

Tarih boyunca Türk devletlerinin akınlarıyla ilgi odağı haline gelen Hindistan, bilhassa Gazneliler, Timurlular ve Babürlüler tarafından Kuzey Hindistan’a yapılan seferler sonucunda, yoğun bir Türk nüfusa sahip olmuştur. Gazneli Mahmud’un seferleri sırasında, Türk nüfusun yerleştiği Kuzey Hindistan’daki Muradâbâd, Sambhal ve Rampur gibi bölgelerde bugün bile soyadı Türkî olan pekçok aileye rastlanır. Gaznelilerden sonra Timur’un Kabil, Pencap, Sind ve Delhi gibi bölgelere düzenlediği seferlerde de buraya önemli bir Türk nüfusun yerleştiği bilinmektedir. Nitekim Kuzey Hindistan’da 13. yüzyıldan itibaren hüküm süren Kutbîler (1206-1266), Balabanlar (1266-1290), Kalaç Sultanlığı (1290-1320), Tuğluklular (1320-1414), Seyyidîler (1414-1451) ve Lodîler (1451-1526) gibi sultanlıklar, daha önce buraya yerleşen Türk nüfusun gücünden yararlanarak hakimiyet sağlayabilmiştir. Babür’ün 1526’da Lûdîler’i yenmesi ve Kuzey Hindistan fethi, diğer seferlerden farklı olarak bu bölgede kalıcı bir hâkimiyetin başlaması anlamına gelmektedir. Babür’ün burada beş yıla yakın bir süre hükümdarlık tahtına oturduğu dönemlerde, Farsça, Hintçe’nin yanında bu coğrafyada Türkçe’ye verdiği önem, sarayda Türkçe konuşulmasını ve Türkçe’nin şiir dili olarak gelişmesini sağlamıştır. Bu yönüyle Çağatay Türkçesi, Kuzey Hindistan’da Timurlu edebî geleneğinin devam ettiği “yeni bir saha”52 kazanmakla, aynı zamanda kültürel hâkimiyet sembolünü de temsil etmektedir. Çalışmamızda bu konu ele alınacaktır.

BÜYÜK TÜRK HAKANI BABÜR’ÜN VE NESLİNİN TÜRK EDEBİYATININ GELİŞMESİNDEKİ ROLÜ

2023-09-24T10:16:21+05:00

Türk devlet geleneği içinde Türk Hakanlarının büyük çoğunluğu aynı zamanda birer şairdir. Hatta bazılarının divan sahibi olduğu ya da bir divan oluşturacak kadar şiirleri bulunduğu bilinmektedir. Bu hakanlar, kendileri şair oldukları gibi kendi dönemlerinde etraflarında sanatkarları toplamışlar, onları himaye etmişler ve yazdıkları şiirlere karşılık onları çeşitli şekillerde ödüllendirmişlerdir. Babür de bu sıfatı taşıyan önemli Türk hakanlarından biridir. Divan sahibi hükümdar şairlerdendir. Hatıratında (Vekayi/Babürname) etrafındaki veya bulunduğu yerlerdeki bazı şairlerin isimlerini anmakta ve onlar hakkında, onların şiirleri ve şairlikleri hakkında düşüncelerini paylaşmıştır. Özellikle Ali Şir Nevayî’nin onun sanat hayatında önemli bir yeri vardır.
16. Asırdan itibaren Babür sarayları İran’da Safevî baskısından kaçan bazı şairlerin sığınağı olmuş, onlara çeşitli imkanlar sağlanmıştır. Böylece Hindistan coğrafyasında, aynı zamanda şair olan Türk Hakanlarının desteğiyle Türk ve İran zevk-i selimini yansıtan bir edebi akım ortaya çıkmıştır. Bu akıma Sebk-i Hindî denilmiştir. Bu akım çok rağbet görüp ilerlemiş ve Hindistan, Afganistan, İran, Azerbaycan, Tacikistan ve Anadolu coğrafyasına yayılmıştır. Daha sonra Fars şairler bu üslubu terk etmişler ancak Türk coğrafyasında devam etmiştir. Bu durumun, Fars edebiyatında daha çok Türk asıllı şairler tarafından benimsenmiş olan bu üslubun ortaya çıkış zeminindeki Türk etkisinin daha yoğun olmasıyla izah edilebilmesi mümkündür.
Sebk-i Hindî üslubu Türk edebiyatını 16. yy. sonu ile 17.yy. başından itibaren hissedilir şekilde etkilemeye başlamıştır. Daha sonra 17, 18, 19. Yüzyıllarda bu üslupla şiir yazan şairlerin sayısı giderek artmıştır. Bazı şairler doğrudan sebk-i hindî şairi olarak anılırken diğer şairlerde de bu üslubun izleri az veya çok görülmektedir. Sebk-i hindi adı konulmasa bile son dönem şairlerinde de bu üslubun özelliklerini görmek mümkündür.
Babür’ün saraylarında ortaya çıkan Şah Cihan ve Âlemgir’le devam eden Türk zevkini de yansıtan bu üslubun Türk edebiyatını günümüze kadar etkilemesi Babür ve neslinin Türk edebiyatının gelişmesine ne ölçüde katkı sağladığının inkar edilemez bir delilidir. Nitekim bu kaçınılmaz bir durumdur. Türk zevk-i selimi var olduğu sürece Türk coğrafyasını bütün olarak etkilemeye devam edecek ve bir milletin var olma dinamiklerini oluşturacaktır. Türk milleti asırlarca bu dinamiklerini çok sağlam bir şekilde oluşturmuştur. Bu da Türk Hakanlarının sadece askeri ve siyasi gücüyle değil aynı zamanda sanat güçleriyle de ortaya koyduğu bir dinamizmdir. Bir insanda aynı zamanda bir araya gelemeyecek çeşitli kabiliyet ve değerleri üzerinde barındıran Babür de bunun en belirgin örneklerinden biridir.

ABULVAJD FORIGʻIY VA UNING ADABIY MEROSI

2023-09-24T10:07:02+05:00

Zahiriddin Muhammad Bobur sa’y-harakatlari natijasida Hindistonda shakllangan forsiy va turkiy tillariga asoslangan yangi adabiy muhit Xuroson, Movarounnahr va Erondan kelgan koʻplab ziyoli, ijodkorlarni oʻz bagʻriga oldi, ularning yetuk ijod ahli darajasiga koʻtardi. Ana shu adabiy muhitning zullisonayn vakillaridan biri – bu Shayx Abulvajd Forigʻiydir. Abulvajd Forigʻiy Bobur hukmronligi davrida Hirotdan Hindistonga kelib, e’tibor qozongan, hukmdor nazariga tushgan. Humoyun podshoh davrida “malik ush-shuaro” unvoniga sazоvor boʻlgan. Undan bizgacha forsiy va turkiy tillardagi gʻazallardan tashkil topgan “Devon”i yetib kelgan. Mazkur maqolada Abulvajd Forigʻiy va uning adabiy merosi haqida manbalar asosida ma’lumotlar umumlashtirildi.

BOBUR IJODIDA KICHIK MASNAVIY JANRI

2023-09-24T21:05:10+05:00

Zahiriddin Muhammad Bobur she’rlarini 9 ta lirik janrda yaratgan. Mazkur maqola Sharq mumtoz adabiyotida noyob hisoblangan kichik masnaviy janridagi shoir asarlari tadqiqiga bag’ishlangan. Uning devoniga, hozircha bizga ma’lum, 16 ta mazkur janrdagi asar kiritilgan. Ular mavzu jihatdan oshiqona, avtobiografik, axloqiy-ta’limiy va irfoniy turlarga tasniflangan. Masnaviylar mavzu, hajm va shoir mahorati nuqtayi nazaridan tahlil etilgan.

ZAHÎRÜDDIN MUHAMMED BABUR’UN RUBAISINDEKI MATEMATIK SANATI

2023-09-24T20:55:32+05:00

Dünya tarihinin büyük imparatorluklar kuran hükümdarları arasında ilk sıralarda yer alan Gâzî Zahîrüddîn Muhammed Babur, aynı zamanda, dünya edebiyatı sahasında da en üst seviyede eser vermiş ender şahsiyetlerden biridir. Farklı disiplinlerden akademisyenlerin müracaat eseri Baburnâme isimli şaheseri, şiir alanında kendine has tarzıyla Divan’ı, şiir nazariyatı sahasında Aruz Risalesi, tasavvufta Vâlidiyye Risalesi, fıkıh sahasında manzum Mübeyyen isimli eseri; Babur’ün, hayallerin ötesinde kabiliyetinin ve muvaffakiyetlerinin numuneleridir. Babur’un edebî eserleri, klasiğin ve geleneğin yanı sıra yenilikleri ve ilkleri sunmasıyla emsalleri arasında ayrı ve müstesna kıymet taşımaktadır. İşte bu yeniliklerden biri, Babur’un, edebî sanatla matematiği bir rubaide mükemmel şekilde birleştirmesidir. Makalede, söz konusu rubaideki izharul-muzmer sanatının rakamları ve bu rakamların kültürel yönü ele alınacaktır.

BABUR POEZİYASINDA SEVGİ QASİDİ SƏBA

2023-09-24T22:03:16+05:00

Əlişir Nəvaidən sonra cığatayca mükəmməl əsərlər yazıb-yaratmış Baburun dövrümüzə qədər epik və lirik əsərləri gəlib çatmışdır. Babur ədəbiyyat tarixində daha çox “Baburnamə” əsəri ilə məşhur olsa da, onun lirikası da öz bədii xüsusiyyətləri ilə hər zaman diqqət mərkəzində olmuşdur. İnsan hisslərini, düşüncələrini olduğundan daha güclü və gözəl təsvir etmək, onlara sözün ecazı ilə min-min rəng vurub bir-birindən gözəl əsərlər yaratmaqla Babur təkcə qüdrətli hökmdar deyil, eləcə də zərif duyğulara, kövrək hisslərə malik şair olduğunu da sübut etmişdir. Bu gözəlliyin, zərifliyin ifadəsində şairin fitri istedadı mühüm rol oynayır, çünki bu zaman insan hissləri, yaşantıları cansız təbiət əşyaları ilə, mücərrəd məfhumlarla müqayisə edilir. Bu müqayisələrdə ədibin fitri istedadı hər hansı fikri obrazlı şəkildə söyləməklə özünü aydın büruzə verir. Sözün poetik qüdrəti və rənglərin əsrarəngiz dünyasının ifadəsi olan bu əsərlər bədii ifadə tərzinə görə diqqəti daha çox cəlb etmiş, zamanın fövqündə dayanmış və dayanmaqdadır.
Babur yaradıcılığındda maraq kəsb edən və ddiqqətəlayiq poetik fiqurlardan biri də Səbadır (səhər yeli, səhər mehi, külək). Səba klassik Şərq-müsəlman ədəbiyyatında qasid simvolu olmuş və əsərlərin məzmununa bədiilik baxımından xüsusi çalar əlavə etmişdir. Babur da bu poetik obrazdan istifadə etmiş və Səbanın müqəddəs missiyasını yüksək bədiiliklə vəsf etmişdir.
Xüsusən məsnəvilərində məhz Səba vasitəsilə sevgisini, sevgi məktublarını Məşuqəyə göndərən şair hər zaman Səbanı bir qasid deyil, özünün ən yaxın dostu, həmdəmi hesab edir. Babur da Səbaya hamıddan gizlədiyi sirrini – sevgisini etibar edir:
К розе моей быстро слетай, о ветерок,
Весть обо мне ей передай, о ветерок!
В светлый покой ханши моей тихо впорхни,
Ей поклонясь, речь на меня ты поверни.
Скажешь ей так: “Мне показав ясный свой лик
Сердце мое как ты легко вырвала вмиг!”
Babur Səbaya ürək sözlərini yanıqlı bir dillə daşqəlbli sevgilisinə çatdırmağı, ondan bu sevdasının dərmanı olmağı söyləyir:
О ветерок, ты не рысцой — вскачь устремись
К улице, где стройный стоит мой кипарис!
Вихрем рванись, взвейся в полет свой вихревой
И закружись над дорогой мне головой.
И опустись, и преклонись раньше пред ней,
И доложи так обо мне ханше моей:
“Я заболел, я изможден, словно Меджнун,
Разумом стал я поврежден, словно Меджнун”

BOBUR FORSIY SHE’RLARINING BADIIYATI

2023-09-24T21:22:48+05:00

Zahiriddin Muhammad Boburning forsiy she’riyati shu paytgacha to‘liq nashr etilmagan edi. 6 jildlik “Kulliyot”i nashrida shu ish amalga oshdi. Maqolada shoir she’riyati badiiyati birinchi marta tadqiq etilgan.

BOBUR SHE’RIYATIDA FOLKLORNING O‘RNI

2023-09-24T21:10:48+05:00

Xalqchillik asar badiiyati yuksakligini ta’minlovchi me’yorlardan biri hisoblanadi va bu masala asarda xalq og‘zaki ijodi bilan yaqin munosabatda bo‘lish orqali ta’minlanadi. Bu maqolada Zahirddin Muhammad Boburning she’riyatida xalq og‘zaki ijodi bilan munosabati yoki xalq og‘zaki ijodi boyliklaridan qaysi darajada ta’sirlangani va ulardan ijodiy foydalanganligi haqida bahs qilib o‘tiladi.

ALEKSANDR MIXAYLOVICH SHCHERBAK – “ARUZ RISOLASI”NING TADQIQOTCHISI

2023-09-24T21:00:44+05:00

Maqolada Zahiriddin Muhammad Bobur qalamiga mansub “Aruz risolasi”ning turkolog olim A.M.Shcherbak tomonidan o‘rganilishi bilan bog‘liq masalalar tadqiq qilingan. A.Shcherbakning “Boburning aruz haqidagi risolasi” (“Сочинение Бабура об арузе”) Bobur asari ilk marta ilmiy jihatdan tahlil etilgan tadqiqot bo‘lib, unda olim tadrijiylik asosida dastlab zihof, rukn, furu', so‘ngra bahr, doiralar masalasiga to‘xtalib o‘tgan. Maqola muallifining ta’kidlashicha, garchi Shcherbak tadqiqotida ayrim bahsli o‘rinlar mavjud bo‘lsa-da, ushbu tadqiqot uning tilshunos va lug‘atshunos olim bo‘lish bilan bir qatorda, mumtoz poetikaning muhim tarmog‘i bo‘lgan aruz ilmi bo‘yicha ham muayyan bilim va malakaga ega bo‘lganligini ko‘rsatadi.

ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBUR SHE’RIYATIDA MUMTOZ AN’ANAVIY OBRAZLAR TALQINI

2023-09-24T22:09:19+05:00

Ushbu maqolada Sharq va o‘zbek mumtoz she’riyati obrazlar silsilasi an’anasining Zahiriddin Muhammad Bobur she’riyatidagi badiiy ifodasi haqida so‘z yuritiladi. Unda Bobur lirikasida tasvir etilgan ilohiy, adabiy va tarixiy timsollar talqini masalasi ochib beriladi.

“BOBURNOMA”DAGI SHE’RIY NAMUNALAR TARJIMASIDA OBRAZLAR

2023-09-24T20:49:05+05:00

She’riyat zamon, makon va madaniyatlar aro oson siza oladigan go‘zal va murakkab san’at turlaridan biridir. Mazkur maqola mumtoz musulmon she’riyatining ingliz tiliga qilingan poetik tarjimasida yuz beradigan o‘zgarishlarni tahlil qiladi. Maqolada musulmon mumtoz she’riyatining eng yorqin namunalari sifatida, Zahiriddin Muhammad Boburning poeziyasidan ingliz tiliga amalga oshirilgan tarjimalar tanlab olinib, tadqiq va tahlil etilgan.

BOBUR RUBOIYLARIDA VAZN VA QOFIYA UYG‘UNLIGI

2023-09-24T21:45:55+05:00

Poetika ilmining bilimdoni Zahiriddin Muhammad Bobur ijodiy va ilmiy merosi tadqiqi adabiyotshunoslik uchun muhim vazifalardan biridir. Bobur poetika ilmiga oid risola yaratish barobarida uning amaliy natijasini asarlarida ko‘rsatib berdi. Xususan, Bobur ruboiylarida vazn va qofiya nazariyasining amaliy tatbig‘i, badiiy ifodasi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Qofiyaning vazn bilan bog‘liq besh turi va turkiy adabiyotda qo‘llanishi an’anaga aylangan uch maxsus turning Bobur ijodida ko‘p uchrashi davr adabiy muhitini ko‘rsatuvchi muhim omil sifatida e’tiborga molik. Shu jihatdan shoirlar asarlarining tahlil va tadqiqi muhim ahamiyatga ega. Maqolada shoirning ruboiylari tahlilga tortiladi, ularning vazniy va qofiya imkoniyatlari tadqiq etiladi.

BABÜR DİVANI’NDA ŞAHSİYETLAR

2023-09-24T21:15:07+05:00

Klasik Türk edebiyatı, Türk edebiyatının umumi gelişimi içinde, nazarî ve estetik esasları İslam medeniyeti dairesi içerisinde oluşan ve özellikle Arap ve Fars edebiyatlarının etkisiyle şekillenen yaklaşık altı yüzyıllık bir edebiyat geleneğidir. Dini, tarihi, mitolojik ve folklorik temellere dayanan klasik Türk edebiyatı içerisinde barındırdığı “insan” unsuru ile tarihi bir kaynak niteliği de taşımaktadır. Yaşadığı toplumun kültüründe ve tarihinde iz bırakmış devlet adamları, âlimler, filozoflar, şairler, din ve tasavvuf büyükleri ve efsanevî kahramanlar vb. şahsiyetleriyle Klasik Türk Edebiyatı’nın en önemli kaynakları arasında yer almaktadır. Bu noktadan hareketle bu çalışmada Çağatay Türkçesinin en önemli eserlerinden biri olan Babür Divan’ında geçen şahıs adları incelenmiş; Babür’ün şiir dünyasında şahısların etkisi ortaya konulmaya çalışılmıştır.

BOBUR NAZMIY AN’ANALARINING ABDULLA ORIPOV SHE’RIYATIDAGI POETIK SINTEZI

2023-09-25T12:52:06+05:00

Ulug‘ shoir Abdulla Oripov she'riyatida Bobur badiiy kashfiyotlarining badiiy sintezi xususiyatlari to‘g‘risida nazariy xulosalar chiqarilgan. Xususan, Vatan mavzusining betakror talqini, tabiat lirikasidagi uyg‘unlik va Boburshoh obrazi tasviri kabi shakllarda aks etgan Zahiriddin Bobur nazmiy an'analari Abdulla Oripov ijodiy kamolotida muayyan o‘rin tutishi ochib berilgan.

XAYRIDDIN SULTONNING "BOBURIYNOMA" MA’RIFIY ROMANIDA MA’RIFAT SARCHASHMASI

2023-09-25T15:36:16+05:00

Maqolada yozuvchi Xayriddin Sultonning "Boburiynoma" ma’rifiy romanida Zahiriddin Muhammad Bobur ma’rifati qay darajada yoritilgani teran tahlil etiladi.

BOBUR MIRZO SHAXSIYATI VA IJODI JADIDLAR NIGOHIDA

2023-09-25T12:46:02+05:00

Mazkur maqolada Zahiriddin Muhammad Boburning shaxs va ijodkor sifatida jadidlar tomonidan talqin etilishi hamda ulug‘ shoir ijodining tadqiq qilinishidagi o‘ziga xos xususiyatlarni o‘rganishga bag‘ishlangan. Bu borada Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Cho‘lpon va Abdulla Qodiriy talqinlari asos qilib olingan.

ЛЕГИТИМАЦИЯ ВЫМЫСЛА В КОКАНДСКОМ ХАНСТВЕ ПРИ УМАР-ХАНЕ (1810-1822): КАК “БАХТИЯР-НАМА” ДАКАИКИ САМАРКАНДИ ЛЕГЛО В ОСНОВУ ЛЕГЕНДЫ ОБ “АЛТУН БИШИК”

2023-09-25T12:57:47+05:00

Кокандское ханство (1709–1876) становится независимым государством при правлении Умар-хана (1810–1822). В этой ситуации создается легитимация власти на основе легенды об Алтун Бишике («Золотая колыбель»). Легенда повествует, что якобы Бабур оставил своего сына в золотой колыбели. На основе этой легенды Кокандские ханы легитимирую свою власть. Они считают что их род произошел от этого оставленного сына Бабура – Алту Бишика. При Умар-хане легенда приводится в историческом произведении Мушрифа Исфараги “Шах-нама-и Умар-хани” (Царская книга Умар-хана). По моим наблюдениям, легенда об Алтун Бишик была создана на основе общего содержания произведения “Бахтияр нама” (“[Книга о] Бахтияре”) Дакайики Марвази Самарканди (12–13 вв.). Так как существует рукопись данного произведения с  Доктор личной печатью Умар-хана, то есть данная рукопись хранилась в его библиотеке.

BABÜRNÂME ESASINDA YAZILMIŞ ÖZBEK TARİHÎ HİKAYELERİ

2023-09-25T12:48:51+05:00

Bağımsızlığa kavuştuktan sonra Özbekistan'da sosyal, politik, manevî hayattaki olayları tekrar inceleme ve değerlendirme süreci başladı. Edebî düşünceler, ölçütler edebiyat yenilendi, değişti, tarihi gerçek bir şekilde eserlere yansıtma imkanı sağlandı. Edebiyatın ifade şekillerinde, sosyal-estetik işlevinde önemli değişimler meydana geldi. Bağımsızlık dönemi Özbek edebiyatındaki bu değişimler küçük bir tür olan hikayeciliğe de yansıdı. Şekil ve anlamdaki değişim hikayeciliğimizin edebî inkişafına hizmet etti. Tarihî konulardaki hikayelerde Sovyet dönemi Özbek edebiyatında tasvir edilmesi tehlikeli olan özgürlük, millî mücadele, sömürgecilere nefret, iman ve inanç millî kahramanların özgü faziletleri olarak betimlendi. Tarihi anlamak varlığı manalandırmaktır. Tarihi en dürüst bir şekilde yansıtan Babürnâme, Babür İmparatorluğu'nun kurucusu ve ilk hükümdarı, hayatta inanılmaz başarılara imza atan cesur komutan, ünlü yazar Babür tarafından kaleme alınan hatırat kimseyi etkisiz bırakmıyor. Özbek yazarları da Babürnâme’den esinlenerek güzel eserler ortaya koydular. Bu çalışmada Babürnâme'deki kayıtlar esasında ortaya çıkan Özbek tarihî hikayeleri incelenmektedir.

“BOBURNOMA” VA “OʻTKAN KUNLAR” ROMANI QIYOSIGA DOIR AYRIM MULOHAZALAR

2023-09-25T12:41:53+05:00

Ushbu maqolada “Boburnoma” va “O‘tkan kunlar” romanlaridagi mushtarak jihatlar, Zahiriddin Muhammad Bobur va Abdulla Qodiriy ijodidagi hamohang nuqtalar tahlil qilinadi. Ikkala asarlardagi milliy ruh va portret chizgilari qiyoslanadi.

BABUR: A RULER, POET AND ENCYCLOPEDIST SCIENTIST

2023-10-19T19:11:32+05:00

Mazkur maqolada Boburning kelib chiqishi, asarlari, “Boburnoma”, “Boburnoma”da o‘zbek atamasining ishlatilishi, Buyuk mo‘g‘ul imperiyasi nomining xatoligi haqida so‘z boradi.

Великий правитель, любящий искусство слова или великий поэт, любящий царство

2023-09-25T15:39:37+05:00

Èimmenso il debito che noi “occidentals abbiamo contratto con tutte le altre culture del mondo, nessuna esclusa: per averle assalite, rapinate, soggiogate, senza curarci del fatto che nemmeno il nostro diritto d’origine romana, riletto e rimeditato attraverso il cristianesimo, ci consentiva di agire da invasori, da assassini, da soggiogatori. Ma ancor più grave forse dell’aver tolto averi, libertà e spesso anche vita a popoli che ci ostinavamo a considerare “inferiori”, in quanto vivevano e pensavano in modo differente dal nostro e non avevano né gli strumenti, né spesso la volontà di reagire alla nostra violenza, è stato il fatto di non avere mai — almeno fino a tempi recenti - considerato i tesori di scienza, d’arte, di bellezza dei quali ci interessava quasi esclusivamente l’aspetto economico.